ผมไม่เคยเห็นหมีขาวตัวเป็นๆ เลยสักครั้ง แต่ก็พอจะคุ้นเคยกับพฤติกรรมมันอยู่บ้างพอจะรู้ว่ามันกินอะไร อยู่ยังไง และใช้ชีวิตในพื้นที่แถบไหน ที่ผมรู้ก็มีแค่เท่านั้น จากการดูสารคดีที่พาไปสำรวจดินแดนอันห่างไกล ฉายภาพสิ่งมีชีวิตที่เราไม่ค่อยจะรู้จักมักจี่นักให้พอได้เห็นแค่ไกลๆ
เพราะเหตุนี้ ‘Memoirs of a Polar Bear’ หรือที่แปลได้ว่า ‘บันทึกของหมีขาว’ จึงน่าจะเป็นอีกการพยายามเรียนรู้หมีขาวที่นอกเหนือไปจากสารคดีในโทรทัศน์ แม้ว่าหนังสือชื่อน่ารักเล่มนี้จะเป็นนวนิยาย ไม่ใช่ non-fiction และเรื่องราวที่เกิดขึ้นก็เต็มไปด้วยความแปลกประหลาด หวือหวา มหัศจรรย์ และเกินจริง แต่สำหรับผมแล้ว Memoirs of a Polar Bear นั้นดูเหมือนว่าช่วยให้ผมได้รู้จักกับเจ้าหมีขาวในระดับที่น่าสนใจ และแน่นอนว่าแตกต่างไปจากภาพจำ (ของความเป็นจริง) ที่คุ้นเคยในทีวี
นวนิยายเล่มนี้บอกเล่าเรื่องราวของหมีขาวสามรุ่นด้วยกัน เริ่มจากรุ่นแรกที่เป็นเรื่องของหมีขาวไร้ชื่อ อาศัยอยู่ในสหภาพโซเวียตยุคสงครามเย็น หมีขาวตัวนี้สื่อสารกับมนุษย์ได้อย่างอิสระ ทั้งจากการพูด และการเขียน ในช่วงเวลานั้น ยังไม่มีการบ่งบอก ว่าพฤติกรรมทำนองนี้คือสิ่งต้องห้ามสำหรับหมีขาว แต่แล้วเมื่อเรื่องราวดำเนินผ่านมาสู่รุ่นที่สอง Tosca ลูกของหมีขาวตัวแรกกลับไม่สามารถอ่านออกเขียนได้เหมือนกับแม่ของเธอ Tosca ดำเนินชีวิตเป็นนักแสดงในละครสัตว์ หนึ่งในผู้ดูแลของเธอเคยอาสาสอน Tosca สะกดคำ เผื่อจะมีส่วนช่วยในการแสดง แต่สุดท้ายก็มีเหตุการณ์บางอย่างมายุติความพยายามครั้งนี้ไป แม้ท้ายที่สุดแล้ว Tosca จะค้นพบวิธีสื่อสารกับมนุษย์คนหนึ่งได้ แต่มันก็ไม่ใช่การพูดจาอย่างธรรมดาทั่วไป เป็นเพียงการสนทนากันในโลกแห่งความฝัน แทรกซึมเข้าสู่ความคิดของกันและกันอย่างน่าพิศวง ในส่วนของรุ่นที่สาม Knut ลูกชายของ Tosca กลับพบว่าตัวเองสามารถสื่อสารกับสิ่งมีชีวิตชนิดอื่นได้ แต่มนุษย์นั้นพอจะเข้าใจความคิด-อ่านของ Knut ผ่านการแสดงออกทางร่างกายเท่านั้น
จะเห็นได้ว่า การเปลี่ยนแปลงที่เกิดขึ้นระหว่างหมีขาวทั้งสามรุ่นคือการร่วงหล่นของการสื่อสารระหว่างหมีขาวกับมนุษย์ ครั้งหนึ่งในอดีต มนุษย์กับหมีขาวเคยรับรู้ความคิดของกันและกันได้อย่างละเอียดถี่ถ้วนอย่างเป็นปกติ แต่แล้วเมื่อเวลา และสถานการณ์ต่างๆ เปลี่ยนแปลงไป ความเป็นไปได้ของการสนทนาระหว่างกันก็ค่อยๆ ถูกจำกัดลงอย่างน่าเศร้าตามบริบทของยุคสมัย
ในอดีตอันไกลโพ้น มนุษย์ (โดยเฉพาะที่อาศัยอยู่ในพื้นที่แถบทางเหนือ) เคยมีความสัมพันธ์กับหมีในรูปแบบที่ต่างไปจาก คน vs สัตว์ ที่เราคุ้นเคยกันในปัจจุบัน ยกตัวอย่างเช่นความสัมพันธ์ระหว่างคนและหมีของชาว Gravettian ที่เคยมีชีวิตอยู่ในยุโรปเมื่อสองหมื่นกว่าปีก่อน ก็เป็นมนุษย์กลุ่มหนึ่งที่หลงไหลหมี และอาจเรียกได้ว่าความลุ่มหลงในหมีของชาว Gravettian นั้นได้แพร่กระจายค่านิยมนี้ให้ฝังอยู่กับวัฒนธรรมในหลายๆ พื้นที่ของยุโรป
ชาว Gravettian จินตนาการว่าหมีคือมนุษย์ที่มีร่างกายกำยำ ใหญ่โต ด้วยเหตุนี้พวกเขาจึงเชื่อว่าการที่บุคคลสวมใส่หนังหมีย่อมช่วยให้บุคคลนั้นๆ ได้รับความแข็งแกร่งของหมีมาด้วย หรืออย่างชาว Inuit และ Indians เองก็มีรูปแบบความสัมพันธ์ต่อหมีในลักษณะที่คล้ายๆ กัน นั่นคือพวกเขาไม่ได้คิดจะฆ่าหมีอย่างตรงไปตรงมา หากผูกโยงอยู่กับความเชื่อ และความคิดที่ซับซ้อน ในแง่ที่ว่า ทั้งมนุษย์และหมีต่างก็แชร์พื้นที่ซึ่งกันและกัน ในแง่ของการอยู่อาศัย การแสวงหาวัตถุดิบมากิน หรือเสาะหาแหล่งน้ำเพื่อดื่ม ด้วยเหตุนี้พวกเขาจึงไม่ได้มองว่าหมีเป็นสัตว์ธรรมดาทั่วๆ ไป แต่เป็นสิ่งมีชีวิตพิเศษที่มีความแข็งแกร่งเกินมนุษย์ Indians และ Inuit ยังต้องการพลังของหมี แต่พวกเขาไม่เชื่อว่าการฆ่าหมีโดยตรงจะช่วยให้ได้มันมา ซ้ำร้ายอาจเป็นการสร้างความแค้นให้กับหมีที่ตาย กลายเป็นวิญญาณมาหลอกหลอนอีกต่อหนึ่งด้วยซ้ำ ฉะนั้นพวกเขาจึงมีพิธีกรรมบางอย่างที่เกิดขึ้นเพื่อร้องขอต่อหมีใหมอบชีวิตและความแข็งแกร่งกับมนุษย์ ถึงตรงนี้เราอาจสรุปได้ว่า ความสัมพันธ์ระหว่างหมีกับมนุษย์ในยุคสมัยหนึ่งจึงเข้มข้นอยู่ก็ด้วยศรัทธา ความเชื่อ และพิธีกรรมครับ
ด้วยเหตุนี้จึงเป็นคำอธิบายว่าทำไมเรื่องราวของ Memoirs of a Polar Bear จึงคล้ายจะวางพาดอยู่กับหัวข้อของความจริง ความฝัน วิถีชีวิต พิธีกรรม รวมถึงการก้าวข้ามระหว่างพรมแดนของโลกหนึ่งกับอีกโลกหนึ่ง
แต่ในอีกทาง เราอาจพูดถึงหนังสือเล่มนี้ได้ว่า เป็นการสำรวจความพร่าเลือนของเส้นแบ่งที่คั่นกลางระหว่างมนุษย์กับสัตว์ เช่นเดียวกับเส้นแบ่งที่กางกั้นความสัมพันธ์ระหว่างตัวละครหนึ่งๆ ที่แกว่งอยู่ระหว่างความรัก และเจตนาที่หวังใช้ประโยชน์ คือเมื่อหมีขาวกลายเป็นสิ่งมีชีวิตใต้บงการของมนุษย์ ความสัมพันธ์ที่เกิดขึ้นจึงไต่อยู่ระหว่างการประคบประหงมดูแล และการกดขี่ข่มเห่งต่อชีวิตอื่น
และแม้ชื่อของหนังสือจะดูน่ารัก แต่ Memoirs of a Polar Bear ได้เปิดเผยให้เห็นถึงความเป็นอื่นที่ชีวิตหนึ่งถูกกีดกั้นออกจากพื้นที่ของสังคม หมีขาวในหนังสือเล่มนี้นอกจากจะเป็นตัวแทนของหมีขาวในธรรมชาติที่เราคุ้นเคยกันดีแล้ว ยังเป็นตัวแทนของการตั้งคำถามกลับไปยังผู้อ่านว่า ความเป็นมนุษย์คืออะไร และความเป็นมนุษย์จะถูกลดทอนความหมายลงไปภายใต้ข้อจำกัดของชีวิต และบริบทของประวัติศาสตร์หรือเปล่า
การมีอยู่ของมนุษย์ในเรื่องจึงเป็นการตั้งคำถามกลับระหว่างกันว่า แล้วชีวิตอื่นล่ะ ความหมายของชีวิตจะถูกลดทอนลงไปภายใต้ข้อจำกัดต่างๆ ที่ไม่ใช่พวกเขาเองเป็นผู้สร้าง แต่มนุษย์ต่างหากที่เป็นฝ่ายกำหนด
Memoirs of a Polar Bear จึงเป็นนวนิยายที่ตั้งคำถามต่อนิยามต่างๆ ของการมีชีวิตที่ไม่ได้ถูกกำหนดความหมาย ไม่ได้ถูกอธิบายแค่จากมุมมองใดมุมมองหนึ่งหรือจากเผ่าพันธ์ใดเผ่าพันธ์หนึ่งเท่านั้น
