ชาตินิยม รักชาติ หรือคลั่งชาติ? ศัพท์มากมายชวนสับสน ปรากฏขึ้นในช่วงที่ใครๆ ก็พูดถึงพรมแดน การเมืองในและนอกประเทศ จนถึงข้อพิพาทกับประเทศเพื่อนบ้าน
แต่ความหมายที่แท้จริงของศัพท์สุดแสนจะซับซ้อนนี้คืออะไรกันแน่? เกิดขึ้นเองโดยธรรมชาติหรือสร้างขึ้นจากอะไร? เริ่มต้นในไทยตอนไหนและมีพัฒนาการอย่างไร? แล้วที่สำคัญที่สุด มีผลต่อทั้งตัวเรา ประเทศ และความสัมพันธ์ระหว่างประเทศอย่างไร?
The MATTER ชวนอ่านหนังสือ 7 เล่ม ที่พาเราไปทำความเข้าใจ ‘ชาตินิยม’ อย่างถ่องแท้ พร้อมขยายมุมมองรอบด้านเกี่ยวกับแนวคิดสำคัญ ที่อาจเป็นเรื่องใกล้ตัวมากกว่าที่เราคิด
ชุมชนจินตกรรม : บทสะท้อนว่าด้วยกำเนิดและการแพร่ขยายของชาตินิยม – เบน แอนเดอร์สัน
หากจะพูดถึงแนวคิดเรื่อง ‘ชาติ’ และความเป็นชาติ คงจะไม่พูดถึงหนังสือเล่มนี้ไม่ได้ เพราะ ชุมชนจินตกรรม (Imagined Communities) ถือเป็นหนึ่งในงานเขียนคลาสสิก ด้านรัฐศาสตร์และมานุษยวิทยา ที่ต่อมาได้กลายเป็นพื้นฐานสำคัญของงานชิ้นอื่นๆ
แอนเดอร์สันอธิบายว่า แม้คนในชาติเดียวกัน จะไม่ได้รู้จักกันหมดแบบส่วนตัว ไม่ได้รู้จักชื่อของแต่ละคน ไม่เคยเจอหน้ากันมาก่อน หรืออาจไม่รับรู้ว่าต่างคนต่างมีตัวตนด้วยซ้ำไป แต่คนจำนวนมากกลับ ‘จินตนาการ’ และมองว่าตัวเองเชื่อมโยงกับผู้อื่น ในฐานะสมาชิกของกลุ่มเดียวกัน
ความเป็นชาติ (Nation-Ness) หรือลัทธิชาตินิยม (Nationalism) เป็นสิ่งประดิษฐ์ทางวัฒนธรรมชนิดหนึ่ง ที่สามารถรวมผู้คนจากทุกหนทุกแห่งเข้าด้วยกันได้ ผ่านจินตนาการร่วมกัน อันประกอบสร้างมาจากประวัติศาสตร์ วัฒนธรรม สื่อ และอำนาจนั่นเอง
เขาระบุในหนังสือว่า “ท้ายที่สุด ชาติถูกจินตกรรมขึ้นเป็นชุมชน (community) ก็เพราะชาติถูกทำให้โดนใจว่าเป็นภราดรภาพอันลึกซึ้งและเป็นแนวระนาบ (a deep, horizontak comradeship) แม้ว่าจะมีความไม่เสมอภาค มีการกดขี่ขูดรีดดำรงอยู่ในแต่ละชาตินั้นก็ตาม ในที่สุดแล้ว ตลอดสองร้อยปีที่ผ่านมา ภราดรภาพอันนี้แหละ ที่ทำให้เป็นได้ที่ผู้คนจำนวนหลายล้านคน เต็มใจจะยอมตาย (ไม่ใช่ฆ่า) เพื่อจินตกรรมอันมีขอบเขตจำกัดนี้”
Siam Mapped กำเนิดสยามจากแผนที่ : ประวัติศาสตร์ภูมิกายาของชาติ – ศ.ดร.ธงชัย วินิจจะกูล
หนังสืออีกหนึ่งเล่มที่มีอิทธิพลต่อความเข้าใจประวัติศาสตร์ไทยอย่างมาก ทั้งยังท้าทายความเข้าใจเกี่ยวกับชาติ และพรมแดนของใครหลายคนจาก ศ.ดร.ธงชัย วินิจจะกูล นักวิชาการคนสำคัญของไทย
“SM (Siam Mapped) จึงถอยมาดูกำเนิดของความเป็นชาติอย่างปราศจากมนต์ขลัง ปราศจากความยิ่งใหญ่อลังการที่ประวัติศาสตร์และทุกประเทศบนพื้นผิวโลกพร้ำสอนกันมา […] ไม่มีวีรกรรมของบรรพบุรุษใดๆ ทั้งสิ้น” ธงชัยระบุในหนังสือว่า สยามเกิดจากแผนที่ เช่นเดียวกับอีกหลายประเทศในโลก
หนึ่งในแนวคิดที่หนังสือเล่มนี้เสนอคือ ภูมิกายา (geo-body) ของชาติ ซึ่งผู้เขียนใช้เรียก ‘ตัวตน’ ทางภูมิศาสตร์ของชาติสมัยใหม่ ที่เส้นเขตแดนของประเทศ ถูกเติมแต่งด้วยค่านิยมและความหมายอย่างที่ไม่เคยมีมาก่อน ผ่านอุดมการณ์และความรู้สึกของคนในชาติ จนตัวตนนี้ “สำคัญถึงขนาดถวายชีวิตตนได้ ฆ่าคนอื่นก็ได้ เพื่อรักษาดินแดนทุกตารางนิ้ว”
ชาตินิยมในแบบเรียนไทย – สุเนตร ชุตินธรานนท์
ชาตินิยมและระบบการศึกษาคือสิ่งที่เกี่ยวพันกันอย่างลึกซึ้ง โดยแบบเรียนถือเป็นวิธีหนึ่งที่ปลูกฝังสำนึกความรักชาติได้เป็นอย่างดี หนังสือเล่มนี้ชวนให้เรากลับมาทบทวนตัวเองว่า แบบเรียนที่เราอ่านมาตั้งแต่เด็กจนโต อาจประกอบความเข้าใจเกี่ยวกับชาติ ในความคิดความเข้าใจของเราอย่างไรบ้าง
ลัทธิชาตินิยมไทย/สยามกับกัมพูชา: และกรณีศึกษาปราสาทเขาพระวิหาร – ชาญวิทย์ เกษตรศิริ
หนังสือเล่มนี้อธิบายแนวคิดที่เกี่ยวข้องกับชาตินิยมได้เป็นอย่างครบถ้วน ทั้งราชาชาตินิยม (Royal Nationalism) ทั้งอำมาตยา-เสนาชาตินิยม (Military-Bureaucratic Nationalism) และอีกหลายประเด็นในประวัติศาสตร์ พร้อมสอดแทรกบริบทของประเทศไทยและกัมพูชา ทั้งการเมืองและประวัติศาสตร์ เพื่อปูทางให้เราเข้าใจกรณีศึกษาปราสาทเขาพระวิหารในแง่มุมต่างๆ ได้เป็นอย่างดี
หากใครต้องการเข้าใจความเป็นมาของข้อพิพาทระหว่างไทยและกัมพูชา หนังสือเล่มนี้อาจเป็นเหมือนคู่มือสำคัญ ที่จะช่วยให้เข้าใจพื้นฐานการเมือง ประวัติศาสตร์ จนถึงบริบทสร้างสังคม ที่ล้วนหล่อหลอมแนวคิดชาตินิยมของทั้งสองประเทศ
ปลดแอกชาติ จากศักดินา-(ราชา)ชาตินิยม – ฐนพงศ์ ลือขจรชัย
“ชาติ ก็เหมือนกับเรื่องหลอกลวงทั่วไปที่ชนชั้นนำขี้โกหกสร้างขึ้น เช่นว่า ชาติสำคัญอย่างโน้น ชาติสำคัญอย่างนี้ แต่ไม่บอกเราสักนิดหรือแสดงสักหน่อยว่า ชาติที่ว่ามันหน้าตาอย่างไร” แค่อ่านคำอธิบายก็น่าสนใจแล้ว ว่าหนังสือเล่มนี้จะช่วยเปิดมุมมองอะไรให้เรา
หนังสือ ปลดแอกชาติ จากศักดินา-(ราชา)ชาตินิยม จะชวนเราถอดความหมายและย้อนรอยที่มาของ ‘ชาติ’ ตั้งแต่แนวคิดนี้เริ่มเข้ามาในประเทศไทย ถูกแปลจากศัพท์ภาษาอังกฤษ คำว่า ‘Nation’ จนผ่านหลายยุคหลายสมัย และพัฒนามาถึงปัจจุบัน เพื่อให้เรามองภาพการเมืองและสังคมที่เป็นอยู่ในตอนนี้ให้ลึกซึ้งยิ่งขึ้น และเข้าใจว่า ‘ชาติ’ จริงๆ แล้วหมายถึงประชาชนหรือเปล่า
สงคราม การค้า และชาตินิยมในความสัมพันธ์ไทย-กัมพูชา – พวงทอง ภวัครพันธุ์
“เราจะไม่มีวันเข้าใจว่าทำไมบรรดาประเทศเพื่อนบ้านจึงไม่ชอบเราเท่าไรนัก หากเราปฏิเสธที่จะรับรู้ข้อเท็จจริงว่าครั้งหนึ่งเราเคยทำอะไรไว้กับพวกเขาบ้าง” คือส่วนหนึ่งของคำอธิบายหนังสือ
สงคราม การค้า และชาตินิยมในความสัมพันธ์ไทย-กัมพูชา เป็นหนังสืออีกเล่มที่สามารถขยายมุมมองใหม่ๆ ผ่านการเสนอ ‘ความรู้และความไม่รู้ในความสัมพันธ์ไทย-กัมพูชา’ ทั้งมุมประวัติศาสตร์ เศรษฐกิจ รวมถึงการค้าจากอดีตถึงปัจจุบัน เพื่อให้ผู้อ่านตระหนักถึง ‘ประวัติศาสตร์ด้านที่เราปฏิเสธที่จะรับรู้มาโดยตลอด’
เมื่อใดจึงเป็นชาติไทย – สมเกียรติ วันทะนะ, ธงชัย วินิจจะกูล, นครินทร์ เมฆไตรรัตน์, แพทริค โจรี, เดวิด สเตร็คฟัส, สมชัย ภัทรธนานันท์, ฐนพงศ์ ลือขจรชัย, ศิวศิลป์ จุ้ยเจริญ
หนังสือรวมบทความเชิงวิชาการ จากผู้เขียนหลายคนจากหลายสาขา ทั้งรัฐศาสตร์ ประวัติศาสตร์ มานุษยวิทยา และชาติพันธุ์วิทยา ที่สำรวจแนวคิดต่างๆ ประกอบการพิจารณาข้อถกเถียงที่ดำเนินมายาวนานกว่า 50 ปีว่า เมื่อใดจึงเป็นชาติไทย? นับเป็นหนังสืออีกเล่มที่จะชวนให้เราเข้าใจชาติที่เราพูดถึงอยู่ทุกวันอย่างรอบด้าน พร้อมตั้งคำถามว่า ชาติไทยคืออะไร ใครคือคนไทย และชาติเกิดขึ้นเมื่อไหร่กันแน่
