20 สิงหาคม ที่ผ่านมานี้ เป็นวันที่มีงาน TEDxBangkok 2016 งานทอล์คที่นำเหล่า Speaker ที่น่าสนใจจากหลากหลายอาชีพมารวมตัวกันในงานเดียว อย่างปีนี้ speaker อีกคนที่มาในงานและก่อกระแสมากมหาศาลจนบอกได้ว่าใครๆ ก็แชร์ นั่นคือการปรากฏตัวของ ‘น้าต๋อย เซมเบ้’ นักพากย์การ์ตูนไทยที่ใครหลายคนคุ้นเคย
คำถามว่าเด็กที่ดูการ์ตูนในสมัยนั้นจะเป็นคนยังไง คำตอบก็คือเป็นคนที่มาช่วยชีวิตผม – น้าต๋อย เซมเบ้ #TEDxBangkok pic.twitter.com/hoyGFGJCww
— TEDxBangkok (@tedxbangkok) August 20, 2016
น้าต๋อย ออกมาบอกเล่าเรื่องประสบการณ์การทำงานในช่วงเวลาเมื่อประมาณ 20-30 ปีก่อน ว่ายุคนั้น มีคนมองว่าเรื่องของการ์ตูนเป็นเรื่องไร้สาระ มอมเมาแต่มาในตอนนี้ คนที่ดูการ์ตูนเมื่อยุคนั้นก็เติบโตขึ้นไปทำงานต่างๆ หนึ่งในนั้นก็กลายเป็นหมอที่มารักษาน้าต๋อยเอง แม้ตอนนี้อาจจะไม่ได้แข็งแรงเหมือนเมื่อก่อน แต่ก็ยังสามารถกลับมารับงานพากย์ได้บ้างเล็กน้อย อย่างล่าสุดน้าต๋อยก็ไปรับบทเป็นตัวละครตัวหนึ่งในภาพยนตร์ One Piece Film Gold ที่กำลังเข้าฉายในโรงภาพยนตร์ตอนนี้
จากคำพูดของน้าต๋อยในงาน TEDxBangkok ทำให้มีหลายคนพูดว่า น้าต๋อยเป็นคนที่ทำให้วงการการ์ตูน (ฝั่งอนิเมชั่น) ในไทยมาไกลขนาดนี้ The MATTER เห็นด้วยกับข้อความนี้เพียงส่วนหนึ่งเท่านั้น เพราะไม่ว่าจะในวงการใดก็ย่อมจะต้องมีบุคลากรหลากหลายเข้ามาสนับสนุนสมทบอยู่มาก วันนี้เราจึงอยากบอกเล่าเรื่องราวในมุมอื่นๆ ที่เป็นฝ่ายจัดการเนื้อหาการ์ตูนญี่ปุ่น ให้โลดแล่นบนหน้าจอสมัยเราเยาว์วัย
ช่องทางสู่ฟรีทีวี – ฝ่ายจัดหารายการของสถานีโทรทัศน์
ตัวอย่างตารางรายการทีวีอันวุ่นวาย / theconanclub.com
ตำแหน่งแรกที่เราพูดถึง ถือเป็นตำแหน่งที่หลายคน หากไม่ได้เกี่ยวข้องกับสถานีโทรทัศน์อาจไม่ทราบว่า ‘ฝ่ายจัดหารายการ’ เป็นคนคอยจัดการตารางชีวิตเหล่านี้ควบคู่กับแผนกอื่นๆ ในสถานี เพราะรายการที่ฉายตามทีวีไม่จำเป็นต้องเป็นสิ่งที่ช่องสร้างสรรค์ขึ้นมาเองทุกชิ้น ดังนั้น การ์ตูนต่างๆ เป็นหน้าที่ของบุคลากรกลุ่มนี้จัดหามาลงในผังรายการของแต่ละช่องนั่นเอง
ฝ่ายจัดหารายการ จะคัดเลือกการ์ตูนผ่านช่องทางต่างๆ อย่างงานขายรายการ (อย่างเทศกาลหนังเมืองคานส์ ก็จะมีพาร์ทงานที่บริษัทมาขายรายการต่างๆ) หรือติดต่อกับบริษัทตัวแทนลิขสิทธิ์อนิเมชั่นต่างๆ ของไทยเพื่อนำรายการมาลงช่อง ดังนั้น กลุ่มคนเหล่านี้ต้องมีความรู้ที่ดี และต้องเสพรายการที่เล็งไว้มาพอสมควร ก่อนตัดสินใจเลือกมาฉาย
th.thaivoiceactor.wikia.com
บุคลากรท่านหนึ่งที่ผู้เขียนพอจะมีโอกาสได้พบปะกันบ้างก็คือ คุณวิภาดา จตุยศพร หรือ น้าเปียก ซึ่งหลายๆ คนน่าจะคุ้นเคยในฐานะผู้พากย์เสียงตัวละครดังอย่าง สึกิโนะ อุซางิ หรือ เซเลอร์มูน (ทั้งในฉบับดั้งเดิม และภาค Crystal ที่เพิ่งจัดทำใหม่ไม่นานนัก) ก็เคยดำรงตำแหน่ง ผู้จัดการส่วน จัดหารายการของทางช่อง 9 มาก่อน ถึงปัจจุบันคุณวิภาดาจะเกษียนตนเองจากตำแหน่งดังกล่าวมาแล้ว แต่ในช่วงยุค 90s คุณวิภาดาเป็นคนที่พิเคราะห์การ์ตูนมาจัดฉายในช่อง 9 เกือบทุกเรื่อง
ครับ…ฉากนั้นนั่นแหละ
หากถามว่าคุณวิภาดาเข้าใจรายละเอียดการ์ตูนขนาดไหน ครั้งหนึ่ง เธอเคยให้ความเห็นติดตลกว่าการ์ตูนเรื่องสาวน้อยเวทมนตร์ มาโดกะ นั้น สนุกและน่าสนใจ แต่หากนำมาฉายผ่านทางช่อง โดยเฉพาะเนื้อเรื่องตอนที่ 3 อาจทำให้กลุ่มคนบางกลุ่มออกมาโวยวายได้ (คุณวิภาดาพูดถึงฉากโดน ‘กัดหัว’ อันโด่งดังนั่นเอง)
น่าเสียดายที่คุณวิภาดา ติดภารกิจจึงไม่สะดวกให้สัมภาษณ์ขนาดยาวกับทาง The MATTER แต่เธอก็ได้ความเห็นสั้นๆ เกี่ยวกับการเติบโตของวงการการ์ตูนในประเทศไทยไว้ว่า
“อย่าง Cartoon Club, Gang Cartoon, DEX, Rose, TIGA ทุกคนมีส่วนนำการ์ตูนเข้ามา คนๆ เดียว ไม่สามารถทำ(พัฒนาวงการการ์ตูน)ได้ขนาดนี้ ก็ต้องบอกว่านักพากย์ก็มีส่วน นักพากย์ที่เข้ามาพากย์เยอะแยะ เสียงมากมายหลากหลายที่มาพากย์ให้นั่นก็ส่วนนึง คนแปลเองก็เช่นกันที่ช่วยพัฒนา ไม่ใช่ใครคนใดคนหนึ่ง”
ผู้สาดกระสุนความสนุก – บริษัทตัวแทนจำหน่ายลิขสิทธิ์อนิเมชั่น
จากคำพูดข้างบนที่คุณวิภาดาได้พูดไว้ เราได้เห็นชื่อของ DEX, Rose, TIGA สามบริษัทที่คนติดตามการ์ตูนต่างคุ้นเคย บริษัทเหล่านี้ก็คือบริษัทตัวแทนลิขสิทธิ์ในประเทศไทย อย่างงาน Anime Festival Asia 2016 ที่ผ่านมา DEX ก็เป็นค่ายตัวแทนที่นำเอา One Piece Film Gold มาฉาย หรือ TIGA ก็กำลังนำนักสืบจิ๋ว โคนัน ยอดนักสืบ มาฉายในโรงภาพยนตร์เร็วๆ นี้
หลายคนอาจมองว่ากลุ่มบริษัทเหล่านี้คงทำแค่แผ่น VCD หรือ DVD เพื่อวางขายตามร้านค้าต่างๆ หรือนำเข้าภาพยนตร์อนิเมชั่นจากญี่ปุ่นมาขายตามช่องโทรทัศน์เพียงเท่านั้น ในเป็นความเป็นจริงกลุ่มบริษัทเหล่านี้ยังทำธุรกิจบันเทิงในแง่มุมอื่นด้วย ส่วนหนึ่งก็เพราะในยุคหลังการขายแผ่นก็ไม่ได้ทำยอดขายดีนัก ด้วยความที่ผู้บริโภคปรับตัวหาชมอนิเมชั่นญี่ปุ่นตามช่องทางต่างๆ (ทั้งถูกและผิดกฏหมาย) ได้ง่ายขึ้น
ทรู คอร์ปอเรชั่น ผู้เล่นหน้าใหม่ในวงการสื่อบันเทิงสายการ์ตูนญี่ปุ่น เน้นหนักด้านการจัดงานอีเวนท์ โปเกมอน แบบชัดเจน
บริษัทต่างๆ จึงต้องมองหาช่องทางอื่นในการสร้างรายได้ ตัวอย่างเช่น ทรู คอร์ปอเรชั่น ที่เพิ่งเข้าร่วมวงการนี้ไม่นาน ก็นำเอาการ์ตูนเรื่อง Pokemon หลายภาคมาฉาย รวมถึงจัดกิจกรรมต่างๆ บ่อยครั้ง และการปล่อยให้ชมการ์ตูน Pokemon ฟรีๆ ทาง Youtube
ถึงจะเดินทางไปทั่วประเทศแล้ว แต่ มาสค์ไรเดอร์โชว์ ก็ยังได้รับความสนใจอยู่
ปัจจุบัน DEX จัดงานกิจกรรมนอกสถานที่บ่อยครั้ง ที่หลายคนน่าจะคุ้นเคยกันก็เช่น โชว์ของอุลตร้าแมน หรือมาสค์ไรเดอร์ ที่ออกทัวร์หลายจังหวัด และนำสินค้าจากการ์ตูนที่กำลังดังในญี่ปุ่นมาจำหน่ายเร็วขึ้นเพื่อเอาใจแฟนพันธุ์แท้
หรืออย่าง Rose Media Entertainment หรือที่ตอนนี้เปลี่ยนชื่อเป็น REC ก็ทำส่วนของอนิเมชั่นเป็นแค่ส่วนเสริมต่อยอดจากเดิมที่พวกเขาเคยทำธุรกิจภาพยนตร์ ซีรีส์ จำหน่ายแผ่นเพลง หรือ แผ่นการบันทึกการแสดงลิเก และอีกส่วนที่ REC มีความเกี่ยวข้องก็คือการจัดทำสถานีโทรทัศน์ทีวีดาวเทียม
หัวหอกสำคัญในช่วงกลางยุค 2000 – สถานีโทรทัศน์ดาวเทียมที่เน้นฉายการ์ตูน
Otakuman มาสคอทและพิธีกรของช่อง GangCartoon ที่หลายๆ คนจำกันได้ดี / twitter.com/Otakuman1st
เราพูดถึงสองแนวหน้าที่ทำ Run วงการ ในการนำเสนอการ์ตูนในมุมกว้างแล้ว อีกหัวหอกหนึ่งที่ทำให้การ์ตูนอนิเมชั่นญี่ปุ่นสามารถเข้าถึงผู้คนในประเทศไทยได้มากขึ้นจากการเริ่มต้นของสถานีโทรทัศน์ผ่านดาวเทียมในช่วงปี 2000 ก่อนที่สถานีโทรทัศน์เหล่านี้จะได้รับความนิยมอย่างมากราวปี 2007-2008 ในช่วงเวลาดังกล่าวนี้เองที่ทาง Rose Media (ชื่อในเวลานั้น) ได้เปิดตัวสถานีโทรทัศน์ดาวเทียม Gang Cartoon ซึ่งในช่วงแรกก็เน้นฉายการ์ตูนที่ทาง Rose เป็นผู้ถือสิทธิ์ไว้ ก่อนที่ภายหลังจะมีการปรับเปลี่ยนให้เข้าหาคนดูทั้งกลุ่มเด็กและวัยรุ่นมากขึ้น
Mixmagazine.in.th
หลังจากนั้นราวครึ่งปี ช่อง Cartoon Club Channel ก็เปิดตัวขึ้น หลายคนเข้าใจผิดว่าเป็นสถานีโทรทัศน์ดาวเทียม ช่องนี้เป็นช่องที่ DEX กับ TIGA ร่วมทุนกันเพื่อเข้าแข่งขันในตลาดทีวีดาวเทียม แต่ความจริงสถานีโทรทัศน์ช่องนี้ถูกก่อตั้งขึ้นโดย บริษัท เอฟฟ์ จำกัด มือเก๋าในวงการการ์ตูนของไทย ที่เคยจัดทำรายการไฮไลท์การ์ตูนเก้า และทำเพลงการ์ตูนไทยหลายๆ เพลง ส่วนผู้บริหารของช่องนี้ ก็คือ ‘น้องนพ’ ธนพ ตันอนุชิตติกุล พิธีกร(เคย)เด็กจากรายการไฮไลท์การ์ตูนเก้านั่นเอง
เรามีโอกาสสัมภาษณ์พนักงานสายการตลาดท่านหนึ่งที่เคยคลุกคลีกับการทำงานในสถานีโทรทัศน์ดาวเทียมมาให้ความเห็นของทิศทางการทำงานของสถานีโทรทัศน์ดาวเทียมแห่งนี้
“เราหวังให้มัน(สถานีโทรทัศน์ดาวเทียม)เป็นช่องทางในการเผยแพร่การ์ตูนญี่ปุ่น แล้วหลายๆ อย่างที่คนคิดหรือ Create ลงไปในนั้นจะกลายเป็น Icon ตัวหนึ่งของวงการการ์ตูนของไทย หรือการนำเสนอ Culture บางอย่างที่เคยเป็นของคนกลุ่มเล็กๆ ได้เผยแพร่นำเสนอผ่านทางทีวีที่คนต่างจังหวัดได้รับทราบ และกระตุ้นลูกค้าที่รู้จัก Culture เหล่านี้อยู่แล้วให้มากขึ้นจากที่เคยเป็น”
“สิ่งที่เปลี่ยนไปจากยุค 90s ผมมองว่า คนดูไม่ได้ดูแค่แบบเดิม (มีช่องทางดูการ์ตูนเพียงแค่โทรทัศน์) อย่างยุค 90s แล้วล่ะ เดี๋ยวนี้การ์ตูนเริ่มเป็นเฉพาะทางมากขึ้น เด็กที่โตมาในยุคนี้ก็เป็นเด็กที่โหลดดูมากขึ้น ลักษณะตลาดก็เปลี่ยนไป มันจะเป็นการหาประโยชน์จากเรื่องที่ดังอยู่แล้ว เพราะคนดูหาดูกันเองหมดแล้ว เพราะการขายแผ่นไม่ใช่ส่วนสำคัญของวงการอีกแล้ว” พนักงานการตลาดท่านนี้กล่าวถึงทิศทางการตลาดของวงการในไว้อย่างน่าสนใจ
กลุ่มคนผู้มอบชีวิตให้กับตัวละคร – นักพากย์
เราริ่มต้นบทความนี้กันด้วยเรื่องราวของนักพากย์การ์ตูนญี่ปุ่นชื่อดังอย่าง น้าต๋อย เซมเบ้ และเราได้พูดคุยเล็กน้อย กับ พี่เปียก ผู้พากย์เซเลอร์มูน เพื่อให้เห็นถึงมุมมองเพิ่มเติม เราได้นัดพูดคุยกับนักพากย์หญิงท่านหนึ่ง วัยราวๆ 2X ผู้ขอสงวนนามไว้ …แต่เธอคือคนหนึ่งในนักพากย์ที่เรายกคลิปตัวอย่างมาให้ฟังกันนี่แหละ
https://www.youtube.com/watch?v=eQzBDlsjvXA
“สวัสดีค่ะ เป็นนักพากย์และนักแปลการ์ตูนฝรั่ง งานพากย์ปกติจะพากย์ทั้งฝั่งการ์ตูนฝรั่งและญี่ปุ่น ช่วงนี้จะพากย์ฝรั่งมากกว่าค่ะ (The MATTER : เพราะฝั่งการ์ตูนญี่ปุ่นต้องใช้เวลาและทักษะมากกว่าหรือเปล่า ?) ฝั่งญี่ปุ่นจะมีทีมที่เขาจะประจำอยู่แล้วค่ะ และมีไม่กี่ค่ายที่ทำ แต่ฝั่งฝรั่งจะมีเยอะกว่าค่ะ แต่ถ้ารุ่นใหญ่เรียกให้ไปสมทบก็ไปค่ะ” เธอแนะนำตัวอย่างสดใส
https://youtu.be/ReFndheqyOE?list=PLA4BF7AE15BA89EEC
“อย่างงานพากย์ของหนูก็จะเป็นฟันเฟืองเล็กๆ ค่ะ อีกส่วนที่สำคัญก็เป็นบท(ที่แปล) คือ…การ์ตูนมันไม่ได้สำคัญแค่เสียงพากย์ มันสำคัญเรื่องบทด้วย ถ้าหากนักแปลไม่สามารถ Execute มันออกมาให้ดีได้ มันก็สามารถ Shape ค่านิยมของเด็กได้เลย รวมถึงการใช้คำเราก็ต้องระวังเหมือนกันนะ ยิ่งช่วงนี้มีการเปลี่ยนแปลงแล้วคือเด็กเข้าไปดูการ์ตูนเองได้ในอินเทอร์เน็ต บางทีก็อาจจะทำให้ความห่วงใยของผู้ใหญ่ถูกมองว่าเป็นการห่วงที่ไร้สาระก็ได้ พวกนี้ก็เลยอาจจะเจอมองอะไรที่แย่ไป แบบการเซ็นเซอร์หัวนม มันก็จะเป็นการ Clash กันระหว่างเด็กและผู้ใหญ่ไป” นักพากย์ที่ถือเป็นคลื่นลูกใหม่พูดถึงมุมมองของงานทั้งการพากย์และการแปล
https://www.youtube.com/watch?v=xgVON8-v7tA
เมื่อเราถามว่าตอนนี้บริษัทตัวแทนลิขสิทธิ์ทำแผ่นกันน้อยลงไม่เหมือนก่อน อนาคตของสายอาชีพที่เธอรักและก้าวเข้ามาอาจจะไม่เหมือนเดิม เธอก็ครุ่นคิดอยู่ครู่หนึ่งก่อนจะตอบว่า
“อือ… การพากย์ไทยอาจจะยังไม่ได้หายไปในสิบปี ยี่สิบปี เพราะว่า… การพากย์เราก็ยังไม่ได้แย่ แล้วก็ยังมีคนที่มีความสามารถยังเข้ามาอยู่เรื่อยๆ อย่างรุ่นหนูที่เข้ามาก็ใหม่แล้วนะ แต่มีเด็กกว่าหนูที่เข้ามาอีกอย่างมีเด็กอายุ 15-16 ที่เก่งมาก แล้วก็เกิดขึ้นมาเรื่อยๆ เขาก็จะเป็นคลื่นลูกใหม่เพราะว่ารุ่นใหญ่เขาก็จะต้องเริ่มหายไปทีละคน เพราะไม่มีใครอยู่ยั้งยืน หนูก็เลยรู้สึกว่าพากย์ไทยก็ยังอยู่ เพราะมีความสามารถเพียงพอ และคนไทยก็ยังมีคนที่ขี้เกียจอ่านซับแล้วก็นั่งฟังเสียงแทน แต่ว่า…ต่อไปในอนาคตคงจะเป็นเรื่องทำยังให้คนซื้อของแท้มากกว่า เพื่อให้พากย์ไทยอยู่ได้ เพราะคนไทยชอบดูของฟรี เพราะการจะให้ซื้อแผ่นอาจจะเป็นความวุ่นวายสำหรับเขา…นะ เขาอาจจะอยากดูง่ายๆ บน Youtube หรือโหลดเอา …เนี่ย มันเป็นความท้าทายของคนรุ่นใหม่ว่าจะทำยังไงให้การ์ตูนลิขสิทธิ์สามารถอยู่ได้กับคนสมัยใหม่ที่เข้าถึงสื่อเมื่อไหร่ก็ได้ ไม่งั้นสุดท้ายพากย์ไทยในการ์ตูนญี่ปุ่นมันจะหายไปเอง…”
เฟืองตัวเล็กที่มีความสำคัญสูง – คนแปล
villains.wikia.com
กระบวนการหนึ่งที่ต้องเกิดขึ้นกับการทำงานของวงการการ์ตูนก็คือ การแปล นั่นเอง ไม่ว่าผู้ชมจะหาดูด้วยช่องทางได้ แน่นอนว่าส่วนใหญ่ก็ต้องติดตามการ์ตูนที่มีการแปลในระดับหนึ่ง The MATTER ดึงตัวนักแปลหญิงมืออาชีพผู้คร่ำหวอดในการแปลการ์ตูนอนิเมชั่นญี่ปุ่นมาพูดคุยแน่นอนว่า…นักแปลท่านนี้ขอสงวนนามไว้เพื่อความเป็นส่วนตัว
The MATTER ได้รับคำตอบจากนักพากย์ทั้งสองรุ่นแล้วว่า นักแปล นั้นมีความสำคัญต่องานพากย์อย่างมาก เราจึงสอบถามนักแปลหญิงท่านนี้ว่า ตัวของเธอเองคิดอย่างไร สิ่งที่เธอบอกเราก็คือ
“คิดว่าสำคัญพอสมควร เพราะเป็นการถ่ายทอดสารจากผู้แต่งไปถึงคนดู ซึ่งต้องให้ครบถ้วนและถูกต้องที่สุดเท่าที่จะทำได้ ถ้าทำได้ไม่ดีพอ การ์ตูนเรื่องนั้นๆ ก็จะเสียคุณค่าไป ในกรณีที่แปลอนิเม หากคนแปลเรียบเรียงประโยคให้อ่านง่ายและล็อกคำให้ *ลงปากพอดีนักพากย์จะทำงานได้ง่ายขึ้นมากๆ ตรงนี้จึงคิดว่าหน้าที่ที่เราทำ นับเป็นส่วนสำคัญทีเดียว
“ก่อนที่จะมาทำงานตรงจุดนี้ เคยมองว่าเป็นสิ่งน่าสนุก คนที่ได้ทำงานตรงนี้คงจะมีความสุขมาก ได้อยู่กับการ์ตูนที่ชอบทุกวัน แต่ก็เคยรู้สึกขัดใจว่าทำไมเรื่องนี้ไม่แปลแบบนี้ๆ ทำไม สำนักพิมพ์ถึงพิมพ์หรือให้ของแถมเหมือนญี่ปุ่นไม่ได้ พอเข้ามาทำงานเองแล้วจึงได้รู้ถึงข้อจำกัดหลายๆ อย่างที่เกิดขึ้น” นักแปลหญิงตอบเราเมื่อสอบถามไปว่าเคยคิดยังไงก่อนจะกระโดดมาเป็นฟันเฟืองส่วนนี้”
“แต่เมื่อถามถึงอนาคตว่าจะเป็นอย่างไร เธอน่าจะเป็นคนที่ตอบแบบฟันธงขั้นสุดว่า “สำหหรับอนิเมชั่นลิขสิทธิ์ หลายๆ ค่ายพยายามปรับตัวอย่างที่สุดแล้ว แต่ดูเหมือนจะไม่สามารถต้านทานปัญหาเรื่องละเมิดได้เลย ถ้ายังเป็นแบบนี้ต่อไป อีกไม่นานค่ายจะเป็นฝ่ายพ่ายแพ้แน่ๆ และจะไม่มีอนิเมชั่นหลายๆ เรื่องเข้ามาแบบถูกลิขสิทธิ์ให้ดูอีก คนที่ได้รับผลกระทบต่ออีกทอดนึงก็คือคนแปลกับนักพากย์ที่จะไม่เหลืองานให้ทำแบบแน่นอน”
“แต่สำหรับงานอีเวนท์ไม่แน่ใจ มันดูเฟื่องฟูสวนทางกันมาก มีงานอีเวนท์เกี่ยวกับการ์ตูนจัดแทบจะทุกเดือน แถมบางงานทางญี่ปุ่นยังเข้ามาร่วมด้วยอีก” ซึ่งเรื่องนี้ ตรงกับความเห็นของพนักงานการตลาดของสถานีโทรทัศน์ดาวเทียมที่คิดว่าทิศทางตลาดที่เปลี่ยนแปลงไปในทางนี้มากขึ้น
นี่เป็นเพียงส่วนหนึ่งของบุคลากรในวงการการ์ตูนที่อาจตกสำรวจไปในหลายห้วงเวลา นอกจากนี้ยังมีบุคลากรอื่นๆ อีกมากอย่างพนักงานการตลาด พนักงานขาย พนักงานดูแลลูกค้า ฯลฯ ที่ขับเคลื่อนวงการนี้อย่างต่อเนื่อง จนอาจบอกได้ว่า การ์ตูนไม่ได้เป็นแค่เรื่องของเด็ก ไม่ใช่แค่ ณ ช่วงเวลานี้ แต่ตลอดหลายสิบปีที่ผ่านมา คนที่ผลักดันวงการการ์ตูนก็มีผู้ใหญ่หลายคน ทั้งที่ดังจนทุกคนรู้จัก หรืออาจเป็นคนที่เราไม่เคยเห็นหน้าค่าตาเลย
*ลงปาก ในกรณีนี้หมายถึงการแปลให้จำนวนคำภาษาไทยมีพยางค์และความหมายที่ไม่ผิดเพี้ยนจากตัวต้นฉบับ เนื่องจากในการแปลสำหรับพากย์ภาษาไทยเป็นต้องแปลโดยคำนึงถึงพยางค์ที่นักพากย์จะสามารถพูดได้ รวมถึงต้องทอนคำให้ใกล้เคียงกับการขยับปากของตัวละครการ์ตูนด้วย
